Wiatrak

Rozdział 6 monografii “Moje Kwietniewo” – Jan Koprowski.

Wiatrak w Kwietniewie był po kościele drugą znaczącą budowlą drewnianą, którą umieścił Richard Dethlefsen w swojej monografii Bauernhäuser und Holtzkirchen in Ostpreussen; jego klika szkiców stanowi – jak dotąd - jedyne źródło wiedzy o tej budowli. Wiatrak wyłaniał się zza szpaleru jabłoni rosnących wzdłuż szosy dzierzgońskiej; od początku XIX wieku stał na niewielkim wzniesieniu po prawej stronie szosy, gdy wjeżdżało się do wsi. Po wojnie był już bez skrzydeł, ale głowicą skierowany ku zachodowi wciąż oczekiwał mocnych podmuchów wiatru, aby uruchomić żeliwne żarna i dmuchawy – i mleć pierwsze korce żyta z lipcowych zbiorów.

Pozostał we wspomnieniach dawnych Blumenauerów i pierwszych polskich gospodarzy. Niestety, nie znalazłem żadnych jego fotografii ani z okresu przedwojennego, ani z naszych czasów. Został wybudowany w 1808 roku w stylu holenderskim, typu Block. Parter był murowany, z czerwonej cegły z rampą od południa. Natomiast reszta konstrukcji została wykonana z drewna: solidny kiosk o wysokości około 10 m, a na nim ruchoma głowica ze skrzydłami, ustawiana w kierunku wiatru za pomocą odstającej od niej belki z dźwignią. Na wysokości podstawy kiosku była szeroka platforma, na której przynajmniej dwóch mężczyzn pchając dźwignię przy silnym wietrze ustawiało kierunek osi skrzydeł.

Po elektryfikacji wsi w roku 1925 mniej już liczono na siły przyrody. Wiatrak wtedy stał się już tylko młynem, bowiem zainstalowano w nim dieslowski generator prądu, do którego podłączono całą wieś. Zdjęto więc nadłamane skrzydła i cały mechanizm ich ustawiania w kierunku pod wiatr. Instalacja elektryczna była jeszcze długo czynna po wkroczeniu Rosjan, ale miała już tylko im służyć – zwłaszcza po haniebnym zastrzeleniu w Königshagen (Piastowo za Elblągiem) właściciela młyna Heinricha Colmsee w marcu 1945 roku oraz spaleniu jego domu, który stał przy wyjedzie ze wsi (zakręcie szosy dzierzgońskiej). Starzy osadnicy jeszcze wspominają jak to nieraz szli do Rosjan z wódką, aby włączyli ludziom światło na niedzielę lub święta. Po wyjeździe batalionu sanitarnego w 1947 roku zgasło światło elektryczne w Kwietniewie na jedno dziesięciolecie. Wiatrakiem z urzędu opiekował się Jan Dumała, który zamieszkał obok w murowanym domu, pierwszym od strony Dzierzgonia.

Pamiętam tę tajemniczą budowlę już jako nieczynny obiekt, z oknami zabitymi deskami, ale wciąż rzucający się w oczy przybyszom. Jego obraz w pełnej krasie i otoczeniu można już tylko odtwarzać z pamięci, uzupełniając szczegółami z wyobraźni (Rys. 6.3). Jeden taki wiatrak znajduje się w Skansenie Etnograficznym w Olsztynku, można go zwiedzać od środka. Byłem w środku także naszego wiatraka razem z Władkiem G., którego rodzina przejęła gospodarstwo po Dumałach; wcisnęliśmy się przez uchylone wrota w mroczne wnętrze. W środku były jeszcze jakieś urządzenia; zapamiętałem żelazny kierat o średnicy około 2 m. W takim kadłubowym stanie - bez skrzydeł - można było podziwiać wiatrak do 1970 roku, kiedy to posłużył jako materiał do budowy własnego domu Sławkowi P., szwagrowi Władka, na fundamentach dawnej siedziby pana Colmsee.

Niestety, dzisiaj pozostało po nim tylko uroczysko na spłaszczonym wzniesieniu, po którym bezczynnie hula wiatr (Rys. 6.4).

Tego typu wiatraki o dość złożonej konstrukcji stawiano w Prusach po przybyciu menonitów (Rys. 6.4). Służyły nie tylko do mielenia zboża, ale także do pompowania wody na Żuławach (Rys. 6.5).

Po wojnie rolę wiatraka dla rolników z Kwietniewa przejął młyn wodny na Brzeźnicy, nazywany młynem na Modrzewku albo Grądowym Młynem (Grundmühle Hohendorf). Po pierwszych omłotach pod koniec lipca kończył się przednówek. Jechało się wtedy na Modrzewek za Powodowem.

Byłem tam kilka razy; słyszałem jak skrzypiało wielkie koło, a w spiętrzonym stawie pluskały się tłuste karpie. Można je było oglądać poprzez szpary w drewnianym podeście Za niewielką opłatą pieniężną albo w naturze – płacąc zbożem – aby z drewnianych, prostokątnych rur posypała się do worków świeża mąka. Tak było do lat siedemdziesiątych, kiedy to młyn został sprzedany prywatnej osobie z Dzierzgonia. Zabudowania młyńskie zostały wkrótce rozebrane, zdewastowane, wycięto nawet kilka okazałych, kilkusetletnich dębów, które rosły na wzgórku. Pozostał jedynie gruby na ponad metr mur zaporowy, ale już wyszczerbiony w zarośniętym korycie rzeczki.

Jak wyglądał kiedyś młyn nad Brzeźnicą, można zobaczyć na rycinie umieszczonej w dziele Gustawa Skirla ” Die Kolonisation am Draussen-See - von der Ritterzeit bis auf die Gegenwart ” wydanym w Królewcu w 1913 roku.

Jest to reprodukcja olejnego obrazu Schauba Berlina z roku 1733. Widzimy na nim po lewej stronie spiętrzony gruntowym murem z kamienia polnego staw młyński oraz spust spienionej wody. Na północno-zachodnim brzegu tego stawu stał pierwotny młyn wodny z kołem, nad którym przelewała się woda jednego z odpływów.

W roku 1908 właściciel majątku Wysoka wybudował obok okazały dwupiętrowy młyn i spichlerz na zboże zbierane z żuławskich pól, które rozpościerały się tuż obok po jezioro Drużno. W dobudowanym pomieszczeniu w 1923 roku wstawiono nowe turbiny wodne, które napędzały dwa generatory i akumulatory prądu stałego. W ten sposób urządzenia w nowym młynie miały już napęd elektryczny - zanim nie rozprowadzono zmiennego prądu elektrycznego w sieci po całych Żuławach w latach 30-tych XX wieku.

On także popadł w ruinę wraz z upadkiem PGR Wysoka. Dzisiaj w Grądowym Młynie można oglądać już tylko mury głównego budynku administracyjno-gospodarczego, na którego szczycie zachowały się resztki dawnego napisu Grundmühle 1908. Opis urządzeń i możliwości nowego młyna można zaleźć w monografii H. Zlomkego (1923-2021) ”Das Kirchspiel Königsblumenau”, wydanej staraniem autora w Lunestedt w sierpniu 2008 roku (S. 346-6).